Những quy tắc mâm cơm Việt mà tôi được dạy thuần thục hồi nhỏ

Bữa ăn quan trọng bậc nhất trong sinh hoạt gia đình, thể hiện rõ nét nề nếp văn minh, điều này thì ở đâu cũng vậy. Người Việt xưa dọn ăn dùng mâm nên có một vài điểm khác kiểu dọn ăn dùng bàn. Gia đình tôi dùng cả mâm và bàn tùy lúc nên tôi sẽ nói cả hai.

Cách dùng đũa

• Không có vật dụng nào tiện ích như đôi đũa, có thể gắp, và, đâm, xẻ, trộn, nghiền, nâng… Đũa ăn, đũa bếp, đũa cả là khác nhau. Không có quy chuẩn Việt cho đũa ăn, vị trí đẹp là giữa 1/3 - 2/5 đầu trên, tùy bàn tay to nhỏ, không thấp xuống nhưng cũng không cao quá, không rời rạc cũng không lỏng lẻo, đặc biệt không chỉa các ngón ra ngoài.
• Trẻ em có cỡ đũa nhỏ hơn cho vừa tay kẻo bé sẽ phải cầm rất thấp mới gắp được đồ ăn rồi thành tật không đẹp.
• Cầm đũa khó hơn thìa nĩa bởi phụ thuộc vào các cơ nhỏ ở ngón tay và khả năng phối hợp vận động của thần kinh, hơn 3 tuổi có thể dạy trẻ cầm đũa, nếu dạy sớm quá khó hình thành tư thế cầm đũa đẹp vì thần kinh phối hợp chưa thuần thục.
• Tập gắp từ dễ tới khó, tập gắp miếng to vuông cỡ quân cờ tướng và hơi mềm như miếng cùi bưởi, rồi sang miếng tròn, miếng nhỏ dài, hạt cơm, cọng lá chanh thái nhỏ, hạt đậu xanh và hạt gạo chưa nấu, tròng đỏ trứng chưa luộc.
• Biết gắp rồi chuyển sang tập và cơm, kết hợp cả hai tay, nâng bát cầm đũa đưa lên miệng và, rồi học trở đầu đũa cho thuần thục.
• Trẻ lớn thì chuyển cỡ đũa dài hơn, cấp 2 dùng cỡ đũa như người lớn.
• Khi nhỏ tôi được bà ngoại đánh dấu vị trí cầm đũa. Người Việt cầm đũa cao hơn các dân khác.
• Một số quy tắc:
  * Không và quá 3 lần khi đưa bát cơm lên miệng.
  * Không gắp thức ăn đưa thẳng vào miệng mà phải đặt vào bát riêng rồi mới ăn.
  * Không dùng thìa đũa cá nhân của mình quấy vào tô chung.
  * Không xới lộn đĩa thức ăn để chọn miếng ngon hơn.
  * Không cắm đũa dựng đứng vào bát cơm.
  * Không nhúng cả đầu đũa vào bát nước chấm.
  * Phải trở đầu đũa khi muốn tiếp thức ăn cho người khác [người Bắc thường gắp thức ăn cho nhau].
  * Không được cắn răng vào đũa, thìa, miệng bát, không liếm đầu đũa
  * Không vừa cầm bát vừa cầm đũa chỉ 1 tay cũng như không được ngậm đũa để rảnh tay làm các việc khác chẳng hạn như múc canh, đôi đũa chưa dùng đến phải đặt vào mâm hoặc đĩa bàn nếu ăn trên bàn có dùng đĩa lót bát, hoặc đồ gác đũa.

Cách ngồi ăn

• Ngồi ăn dù trên chiếu hay trên ghế đều không được rung đùi. Tôi được dạy rằng, rung đùi là tướng bần tiện của nam, dâm dục của nữ, và cực kỳ vô lễ.
• Không ngồi quá sát mâm hay bàn ăn nhưng cũng không ngồi xa quá.
• Ngồi trên ghế thì phải giữ thẳng lưng. Ngồi trên chiếu thì chuyển động lưng và tay nhưng không được nhấc mông.
• Không để tay dưới bàn nhưng cũng không chống tay lên bàn mà bưng bát và cầm đũa, khi chưa bưng bát thì phần cổ tay đặt trên bàn nhẹ nhàng.
• Không ngồi chống cằm trên bàn ăn.

Cách ăn

• Tuyệt đối tránh cơm đầy trong miệng mà nói.
• Không chu mồm thổi thức ăn nóng mà múc chậm phần nguội hơn ở sát thành bát đĩa.
• Muôi hay muỗng kiểu múc canh phải đặt úp trong bát không được để ngửa.
• Trước đây, người Việt dùng chung bát nước chấm, khi chấm, chỉ nhúng phần thức ăn, không nhúng đầu đũa vào bát chấm, miếng đã cắn dở không được chấm. Khi người Pháp sang bắt đầu truyền bá về vệ sinh và từ đó các gia đình mà có tiếp xúc văn hóa Pháp, các tu viện như dòng Mến Thánh Giá bắt đầu sẻ nước chấm thành bát riêng hoặc có thìa nhỏ để chan nước chấm.
• Khi nhai tối kỵ chép miệng.
• Không tạo tiếng ồn khi ăn [ví dụ húp soàm soạp]
• Không nói, không uống rượu, không húp canh khi miệng còn cơm.
• Không gõ đũa bát thìa.
• Khi ăn món nước như canh, chè, xúp, cháo… nếu dọn bát nhỏ hay chén tiểu thì có thể bưng bát trên hai tay để uống nhưng không được kèm đũa thìa. Nếu dọn bát lớn hay đĩa sâu thì dùng thìa múc ăn, tới cạn thì có thể một tay hơi nghiêng bát đĩa sâu ra phía ngoài, một tay múc chứ không bưng tô to đĩa sâu lên húp như kiểu chén tiểu. Món canh có sợi rau nên dọn bát nhỏ, món gọn lòng thìa có thể dùng bát lớn, đĩa sâu.
• Không ăn trước người lớn tuổi, chờ bề trên bưng bát lên mình mới được ăn.
• Dù là trong khuôn khổ gia đình hay khi làm khách, tuyệt đối không chê khi món ăn chưa hợp khẩu vị mình. Điều này cực kỳ quan trọng vì không đơn thuần là phép lịch sự mà còn là một phần giáo dục nhân cách. Nếu không được dạy nghiêm túc, trẻ em từ chỗ phản ứng tự nhiên do khẩu vị sẽ tới chỗ tự cho mình quyền chê bai, phán xét, không trân trọng lao động của người khác. Chính tôi gặp vấn đề này lúc nhỏ do khó ăn, rất nhiều món tôi không ăn được ví dụ như gan heo, thịt thỏ, pate, cá chép, giá đỗ xào…, nhìn thấy là ức chế và tôi kêu, mẹ tôi đã nói rằng, món không ngon với con nhưng ngon với người khác và có được nhờ công sức của rất nhiều người.
• Không gắp liên tục 1 món dù đó là món khoái khẩu của mình.
• Phải ăn nếm trước rồi mới thêm muối, tiêu, ớt, chanh v.v…, tránh vừa ngồi vào ăn đã rắc đủ thứ gia vị phụ trội vào phần của mình.
• Phải ăn hết thức ăn trong bát, không để sót hạt cơm nào.
• Khi trẻ em muốn ăn món mà nó ở xa tầm gắp, phải nói người lớn lấy hộ chứ không được nhoài người trên mâm.
• Ăn từ tốn, không ăn hối hả, không vừa đi vừa nhai.
• Khi ăn không được để thức ăn dính ra mép, ra tay hay vương vãi, đứng lên là khăn trải bàn vẫn sạch. Giặt thì giặt chứ dùng cả tuần khăn bàn vẫn trắng tinh không dính bẩn.
• Chỉ có người cao tuổi, 70 trở lên và trẻ nhỏ mà ợ khi ngồi ăn mới không bị coi là bất lịch sự.
• Nếu bị cay thì xin phép ra ngoài hắt xỳ hơi, xỷ mũi.
• Phải chú ý tay áo khi gắp đồ ăn.
• Nếu thấy thức ăn lớn nên xin cắt nhỏ để mọi người được thuận tiện.
• Không được phép quá chén.
• Không khi nào ăn cùng uống nước lạnh hay nước đá.

Cách dọn mâm

• Dọn mâm phải nhớ dọn âu nhỏ đựng xương, đầu tôm, hạt thóc hay sạn sót trong cơm…
• Trẻ em quá nhỏ dọn mâm riêng và có người trông chừng để tránh gây lộn xộn bữa ăn của người già, tới 6 tuổi là ngồi cùng mâm với cả nhà được sau khi đã thành thục các quy tắc cơ bản. Việc này rất quan trọng, bởi khi đứa trẻ chưa thuần thục các quy tắc văn minh sẽ phải nhắc nhở, không nhắc ngay thì chúng quên, mà nhắc ngay, nhắc lặp lại, nhắc trước mặt nhiều người thì chúng bị ức chế. Tôi nhớ rõ lắm việc luyện ăn trong nhà, khi tôi cầm đũa cao lên chút là bị nhắc ngay, ngậm thìa bị nhắc, lơ đãng trong khí ăn bị nhắc và khi đó tôi ngấn nước mắt, không thấy ngon miệng nữa. Trưởng thành, ra ngoài giao tiếp mới thấy được tầm quan trọng của phép tắc và tôi vô cùng biết ơn sự tỷ mỷ, nghiêm khắc, sát sao của bề trên. Bây giờ, mỗi khi viếng mộ tiền nhân hay đám giỗ, tôi vẫn luôn cảm tạ ơn dưỡng dục của các đấng sinh thành.
• Trong gia đình tôi, khi trẻ em ngồi cùng mâm người lớn thì sắp cho bé một đĩa thức ăn nhỏ ngay bên cạnh với đồ ăn đã lóc xương và thái nhỏ. Tôi 20 tuổi, bà tôi vẫn gỡ xương cá cho, tôi nói cháu lớn rồi, nhưng bà bảo “như vậy bà mới ngon miệng”, vì bà phòng xa tụi nhỏ hóc xương – tất nhiên rồi, dù tôi bao nhiêu tuổi thì tôi vẫn chỉ là tụi nhỏ của ông bà. Với người cao tuổi cũng vậy, dọn riêng đĩa cá thịt đã lóc xương, thái nhỏ, hay ninh mềm hơn.
• Không để các vật dụng cá nhân lên bàn ăn, trừ chiếc quạt giấy xếp có thể đặt dọc cạnh mép bàn. Ngày nay thì di động là vật bất lịch sự và mất vệ sinh.
• Nhất thiết để phần người về muộn vào đĩa riêng, không khi nào để phần theo kiểu ăn dở còn lại trong đĩa.
• Nhà có khách cần cẩn trọng khi nấu, chất cay để phụ trội bày thêm, tránh bất tiện cho khách khi họ không ăn được cay hay một vài gia vị đặc biệt.

Trước khi ăn

• Ngồi đâu là theo sự xếp chỗ của chủ nhà, không tự ý ngồi vào bàn ăn khi chủ nhà chưa mời ngồi
• Tránh va chạm tay với người cùng mâm, nếu thuận tay trái thì nói trước để chọn chỗ cho thuận tiện.
• Phong tục mời tùy theo gia đình, Ki tô hữu cầu nguyện ngắn trước khi dùng bữa, gia đình Phật tử thuần thành tạ ơn trước khi ăn, có gia đình thì người cao tuổi nhất nói đơn giản “các con ăn đi”, trẻ thì thưa “con xin phép”, nhưng có gia đình trẻ con phải mời hết lượt ông bà cha mẹ cô chú anh chị… Tôi được dạy rằng, tới đâu thì quan sát gia chủ, không thể mang tập quán nhà mình vào bữa ăn nhà người ta.

Sau bữa ăn

• Khi đang ăn mà có việc riêng phải xin phép rồi mới rời mâm.
• Nhất thiết nói cảm ơn sau bữa ăn dù là chỉ có hai vợ chồng nấu cho nhau. Đừng tiếc lời khen ngợi những món ngon.
• Ăn xong cần tô son lại thì xin phép vào phòng vệ sinh, không tô son trên bàn ăn trước mặt người khác.

Khi làm khách

• Nên thành thực nói trước về việc ăn kiêng, dị ứng [nếu có] khi được mời làm khách để tránh bất tiện cho chủ nhà.
• Nếu đi làm khách không gắp đồ ăn trước chủ nhà hay người chủ sự bữa cơm trừ ra bạn được chủ sự đề nghị gắp trước, trong một dịp nhất định.

Theo FB Liên Hương